دانشنامه کاشان حکایت مردمانی است که هزاران سال زندگی نه چندان آسان را در این کرانه کویر تاب آوردند و ترکِ وطن نگفتند. بذر افشاندند، درخت نشاندند و خانه بر‌‌پا کردند و به هنر و صنعت کوشیدند و با وجود همه دشواری‌ها و مصائب و بلا‌های سخت، به سرسختی و شکیبائی و بزرگواری بر جای ماندند و با حضور خود کاشان را در کتاب تاریخ جهان ماندگار ساختند. کاشان تنها فرش و گلاب نیست. می‌گویند که سیلک نخستین زیست‌گاه آدمی بر عرصه نجد ایران بوده است، هشت هزار سال تاریخ ناگفته‌ دارد. دانشامه کاشان ثمره فضل و دانش و تلاش و کوشش صمیمانه گروهی از برگزیدگان و نخبگان عرصه قلم و نگارش و پژوهش در سرزمین ماست که هر یک در رشته خود یگانه‌ای نامدار هستند. پیش از ما نیز بزرگانی چند به روایت حدیث سر گذشت کاشان و کاشانیان همت گماشته‌اند و گام‌های بلند پیشگامان - و این گام کوتاه ما - هنوز نخستین گام است. جلد 3 و 4 دانشنامه کاشان که با عنوان آریاییان، مردم کاشی، اَمَرد، پارس و دیگر ایرانیان، منتشر شده‌است، به پیشینه فرهنگی و تاریخی اقوام آریایی و شواهد حضور آنان در جهان کهن، به ویژه مردم کاشی، اَمَردها، پارس‌ها و دیگر ایرانیان و حضور آنان در خاور نزدیک و میانه می‌پردازد. این دو جلد از دانشنامه کاشان را دکتر جهانشاه درخشانی (زاده 4 اردیبهشت 1323 خ در تهران، درگذشته 1 اردیبهشت 1390 خ در بُن آلمان)، بر پایه چند ده سال مطالعه و پژوهش بر روی اقوام آریایی نگاشته است و بر نظریه‌های پیشین نگاهی نقادانه دارد و می‌کوشد ابطال فرضیه کوچ آریایان به ایران و، تایید فرضیه کوچ آریاییان از ایران به دیگر نقاط جهان ارائه دهد. در و نمایه این کتاب با سیمایی که در پیش از کوچ آریاییان به فلات ایران داده شده، و نیز با زمینه ذهنی و برداشت‌های کنونی، ناسازگار است و ممکن است با مخالفت پاره‌ای از پژوهندگان روبه‌رو شود. چون فرضیه‌های جا افتاده و نوشته در کتاب‌های تخصصی و دانشنامه‌ها را نمی‌توان به آسانی از ارزش انداخت، گرچه از نظر علمی باید به همه نظرهای مستند با یک چشم نگاه کرد. در این پژوهش، نخستین توجّه به مردم کاشی شده است، زیرا این قوم، بیشترین آثار فرهنگی، مدنی و تاریخی در منابع بیگانه بر جای مانده است. از جمله می‌توان وامواژه‌های شایان توجّهی یاد کرد که از مردم کاشی در زبان‌های بیگانه دوران کهن ثبت شده و به ما رسیده است. از این راه، بررسی ریشه تاریخی و تبار این قوم میسّر می‌شود. همگانی مردم کاشی با دیگر مردم آریایی در روزگار کهن، پرتو تازه‌ای بر تاریخ فرهنگی ایرانیان در دوران پیش از تاریخ می‌افکند. از این رو پرداختن موشکافانه به این قوم در حقیقت توجیه علمی دارد. این کتاب مصور، مزین به نگاره‌ها و نقشه‌های منحصر به فرد را بنیاد فرهنگ کاشان در 1328 صفحه در سال 1382 منتشر کرده است.

حسین محلوجی