سفالگری، هنری با 7 هزار سال قدمت در کاشان

حسین زارعی کارشناس سفالگری و کاشی‌کاری متولد 1353 است که از 10 سالگی در اداره میراث فرهنگی کاشان در زمینه کاشی‌کاری و مرمت بناها مشغول به کار بوده است.

اولین استاد وی پدرش عباس زارعی است که بازنشسته اداره میراث بوده و نزد استادان به نامی در زمینه‌های گوناگون شاگردی کرده است که از جمله آنها استاد عباس عصار، مرحوم استاد حاج ابوالقاسم غلمانی قمی، مرحوم حاج علی معمار و در اصفهان حاج علی مغزی اصفهانی را می‌توان نام برد.

در سال 1375 در امتحان ورودی سازمان میراث فرهنگی شرکت کرده و در سال 1377 پس از گذران مراحل ورودی در اداره میراث فرهنگی کاشان در بخش سفال و سرامیک‌ مشغول به کار شده، سپس در اصفهان نزد استاد پاشایی سفال را کار کرده و از سال 1380 در مرکز هنرهای سنتی و صنایع دستی کاشان کارگاه سفالی راه‌اندازی کرده و به احیای سبک سفالگری کاشان پرداخت.

آثار این هنرمند توانسته نشان بین‌المللی مرغوبیت و کیفیت صنایع دستی را به خود اختصاص دهد.

به منظور آشنایی بیشتر با این هنرمند و نیز سفال کاشان گفت‌وگویی با این هنرمند انجام شده که ماحصل آن در ادامه می‌آید.

در مورد تاریخچه سفال در کاشان و نحوه سفالگری توضیحاتی ارائه دهید. 

قدمت سفال در کاشان هفت‌هزار سال است و یکی از اولین صنایعی بوده که بشر به آن دست یافته، که به تمدن سیلک برمی‌گردد. قدیمی‌ترین چرخ سفالگری هم متعلق به تمدن سیلک است که حدود 4000 تا 4500 سال قدمت دارد.

در گذشته‌های دور گِل را به صورت دایره‌ای روی هم گذاشته و ظروف را می‌ساختند ولی بعد گل را در مرکز دایره چرخ گذاشته که حول محور خود می‌چرخیده و به راحتی و با سرعت بیشتر به آن شکل می‌دادند و ظروف را می‌ساختند.

بد نیست بدانید اولین کوره سربسته در تمدن سیلک ابداع و ساخته شد. ورود اسلام به ایران تاثیر بسیاری روی هنر گذارده که شامل صنعت و هنر سفال هم می‌شود تا هنرمندان با اعتقاد و الهام گرفتن از احادیث و آیات قرآن و اسماء الهی به ساخت ظروف و کاشی الوان و بسیار زیبا بپردازند.

در مورد دوران اوج و افول سفال برایمان صحبت کنید؟ 

همیشه سفال و سفالگری کاشان در اغلب دوران تاریخ از جمله بعد از اسلام و مخصوصا در دوره سلجوقی در اوج بوده است. در دوران پهلوی نیز در بازار زرگرهای کاشان استاد گلشن کارگاهی داشت و مشغول به کار بوده که در حال حاضر به پاساژ فاطمیه تبدیل شده است. دوران افول سفالگری کاشان هم از حدود 40 سال پیش است که کارگاه‌ها جمع آوری شد و البته در شهرستان آران و بیدگل هم تا 20 سال پیش این کارگاه‌ها وجود داشت و آقایان کوره‌پز، منصوری و منصوریان به این حرفه اشتغال داشتند و پس از آن کسی به این کار ادامه نداده است ولی جای خوشبختی است که هم اکنون علاقه‌مندانی وجود دارند که به کار سفالگری می‌پردازند و خواهان یادگیری این فن هستند.

شما مشکلات و معضلات این هنر باستانی را در چه می دانید؟ 

مشکلات و معضلات آن مثل خیلی از حرفه‌های سنتی در کاشان که بعضی از آنها فراموش شده‌اند، عدم حمایت‌های مادی و معنوی از آن و کمبود امکانات است. چنانچه خود من در کارگاهم با مشکلات بسیار مالی چه در بحث تاسیس آن و پرداخت اجاره محل مواجه هستم و چون کارمندم نمی‌توانم از تسهیلات استفاده کنم و اداره هم تاکنون کارگاه مستقلی نساخته است. من با بضاعت و هزینه‌های خودم به کسب تجربه و مهارت آموزی در هنر سفالگری و هنرهای مرتبط مشغول شدم و به دلیل عدم تمکن مالی علی رغم میل باطنیم نتوانستم آن را گسترش دهم. 

چه کارهای برجسته‌ای تاکنون داشته‌اید؟ 

در قدیم لعاب‌های سنتی و قلیایی در کاشان مرسوم بوده است که در این زمینه به تحقیق و کار مشغول شدم و محل رشد گیاه اُشنو که در کاشان می‌روید را پیدا کردم و در منطقه ابوزیدآباد افرادی که آن را به قلیا تبدیل می‌کنند را شناسایی کردم و فرمول ساخت آن را بدست آوردم. تحقیق و پژوهش در خصوص سفال زرین فام با همکاری و هم فکری اساتید برجسته در این زمینه در کشور، تحقیق و مطالعه در زمینه گل بدنه، گل خمیر سنگی(بدل چینی) و انواع گل‌های مسلح شده برای ساخت کاشی‌های با دوام برخی از فعالیت‌های من به شمار می‌رود.

در خصوص مهر اصالت یونسکو توضیح دهید و بگویید این نشان به چه آثاری تعلق می‌گیرد؟ 

نشان مهر اصالت یونسکو به کارهایی تعلق می‌گیرد که کاملاً دست ساز و بدون ابزار و وسائل صنعتی تولید شده باشد. هنری باشد و با مواد و مصالح بومی آن منطقه ساخته شود. این آثار باید تا آنجا که امکان دارد جنبه کاربردی داشته باشد و بتوان از آن بعنوان یک وسیله در زندگی روزمره استفاده کرد. باید توجه داشت فرایند تولید آن برای محیط زیست آسیبی نداشته باشد و همچنین بعد از تخریب و یا از بین رفتن برای محیط زیست آلودگی نداشته باشد.

در مورد مشخصات و چگونگی استفاده از ساز سیاله برای ما توضیح دهید و آیا تا کنون کسی از این ساز استفاده کرده است؟ 

ساز سفالی سیاله که توسط اینجانب ساخته و موفق به دریافت نشان اصالت شده است یک ظرف سفالی شبیه به ظروف آبخوری که تنگ نام دارد است و من با تغییراتی که در فرم آن دادم آن را به شکل یک ابزار موسیقی در آوردم. این ساز از یک بدنه سفالی نازک تشکیل شده که از این بدنه نازک می‌توان با زدن ضربات دست و انگشتان تولید صدا و ریتم کرد و همانطور که متوجه شدید یک ساز کوبه ای است. 

من این ساز را با نام سیاله ساخته‌‌ام که فرم و شکل و طرح‌هایی که بر روی آن کار کردم بر گرفته از سفالینه‌های تمدن سیلک است.

آیا مثل معروف کوزه گر از کوزه شکسته آب می‌خورد برای شما هم صادق است؟ 

کاملا؛ چون من خودم حتی یک ظرف سفالی هم در منزلم ندارم، به علت این که خودم هنگامی که پشت چرخ کار می‌نشینم لذت کار را می‌برم و افرادی که ساخته دست مرا می‌خرند نیز به طور دیگری لذت آن را می‌برند.

در پایان اگر حرف و سخنی دارید بفرمایید؟ 

وقتی روی زمین قدم می‌زنید با تکبر راه نروید. خاک ارزش زیادی دارد ، وقتی می‌خواهیم عبادت کنیم در حقیقت پیشانی بر خاک می‌گذاریم و وقتی هم که از این دنیا می‌رویم سر بر خاک نهاده و به خاک سپرده شده و به خاک باز می گردیم ... پس بهتر است این هنر که از جنس خاک است نیز مورد توجه بیشتری قرار گیرد.